De zegen als Gods relatiegeschenk

Deze laatste zegenwoorden komen ons bekend voor. We krijgen ze mee aan het einde van de kerkdienst. In een gesprek tijdens de catechese over het mooiste moment van de dienst noemden verschillende tieners de zegen. Opvallend, want als je in de kerk om je heen kijkt, zou je anders denken. Hoeveel mensen zijn juist op dat moment niet bezig hun jas aan te trekken of hun bijbeltje op te ruimen! Maar deze tieners hebben een goede reden voor hun keuze. Want de belofte van Gods genade en vrede meekrijgen is kostbaar.

Gods relatiegeschenk

Als het in de Bijbel gaat over de zegen, dan gaat het over de aanwezigheid van God, die ons leven heel maakt en die vrede schept. Iemand zei eens heel mooi: ‘De zegen is Gods relatiegeschenk bij uitstek.’

Daarmee raken we aan een belangrijk aspect: de zegen werkt niet automatisch, maar hoort thuis in de relatie van God en mensen. De zegen heeft niet als vanzelf een uitwerking (bijvoorbeeld omdat een bepaalde persoon die uitspreekt), maar vraagt om geloof in en gehoorzaamheid aan de God die zegent.

Dat de zegen Gods relatiegeschenk is, betekent ook dat een mens niet kan zegenen omdat hij of zij over zegenkrachten zou beschikken. Wij zijn het niet die zegenen, maar God zelf doet het (vgl. Num. 6:27). Wanneer de zegen wordt uitgesproken, dan is dat ‘een gebed, gedragen door Gods belofte én een belofte, gedragen door een gebed,’ zo zegt ds. J. Westland. Het is dus méér dan een gebed, het is ook een belofte, een toezegging van God.

Te scheutig

In de gereformeerde traditie heerst een bepaalde voorzichtigheid als het gaat om het uitspreken van een zegen. Deze voorzichtigheid vindt zijn oorsprong in de Reformatie.

In de middeleeuwen was een praktijk ontstaan waarin werkelijk alles en iedereen gezegend kon worden (bijvoorbeeld wapens (!) en relikwieën). Was ergens een zegen over uitgesproken, dan werd er een positieve werking van verwacht. Dit had dan ook meer weg van magie dan van de bijbelse betekenis van zegenen.

In reactie hierop benadrukten theologen van de Reformatie dat geen mens over de zegen van God beschikt. Zij bekritiseerden de wildgroei, maar hadden wel grote waardering voor de zegen in de eredienst.

De laatste decennia neemt de aandacht voor de zegen in andere contexten dan de kerkdienst weer toe. Denk aan het gezin – er zijn ouders die hun kinderen zegenen. Dat kan op overgangsmomenten, zoals de eerste schooldag, maar ook op een verjaardag, voor een ziekenhuisopname of voor het slapengaan. Op conferenties vind je een speciale plek waar je een zegen kunt ontvangen. Ook in het pastoraat kan de zegen een plek krijgen.

Levenshouding

Het is inderdaad de vraag of met het beperken van de zegen tot de eredienst geen bijbelse aspecten verloren zijn. In de Bijbel neemt de realiteit van de zegen een heel belangrijke plaats in. Het centrum daarvan is in het Oude Testament de tempelliturgie (zie bijvoorbeeld Ps. 134:3). In het Nieuwe Testament is de zegen nauw verweven met de persoon van Jezus Christus. In Hem zijn wij gezegend met alle geestelijke zegen (Ef. 1:3).

Ondertussen waaiert de zegen uit over alle aspecten van het leven. Laban zegent zijn kinderen bij een afscheid (Gen. 31:55), Boaz groet zijn personeel met een zegen (Ruth 2:4) en in het Nieuwe Testament worden gelovigen opgeroepen Gods zegen door te geven aan anderen (zie bijvoorbeeld Rom. 12:14 en 1 Petr. 3:9). Dat is niet beperkt tot mensen met een ambt of een speciale gave van de Geest. Het delen van de liefde van Jezus hoort bij het leven van elke gelovige. Het gaat dan niet in de eerste plaats om het ‘ritueel’, maar om een levenshouding.

Tegelijk blijkt óók dat het uitspreken van de zegen in de Bijbel niet per se is voorbehouden aan ambtsdragers. In liturgische context zijn zij wel de aangewezen personen daarvoor. Maar er valt wat voor te zeggen om de praktijk van het zegenen ook daarbuiten een plaats te geven, bijvoorbeeld in het gezin.

Intimiteit

Kern van de zegen is de genadige nabijheid van God die je wordt toegezegd. Zeker voor kinderen geldt dat zij – als het goed is – vooral in het gezin nabijheid en intimiteit ervaren. Juist op deze plek kunnen ze al jong worden ingewijd in de betekenis van de zegen (denk ook nog even aan het joodse gezin). Zo wordt de liturgie van de kerkdienst verbonden met die van thuis.

In de zegen gaat het om het beloftewoord van God. Terecht is er in de traditie waakzaamheid voor alles wat afleidt van dat Woord. Tegelijk is het ook waar dat geloof daarmee te verstandelijk kan worden ingevuld. De verschillende zintuigen waarmee we geschapen zijn, mogen meedoen in het beleven van het geloof. De kracht van de handoplegging is juist het Woord te illustreren en te versterken.

Bescherming

In een artikel van EO Visie vertelt een moeder: ‘Voordat ik ga slapen, ga ik altijd even naar mijn dochter toe om haar een kus te geven. Dan hef ik – of mijn man – mijn hand boven haar hoofd en zegen haar in stilte of hardop in Jezus’ Naam. Waarom? In deze wereld worden al genoeg negatieve woorden over elkaar uitgesproken, terwijl God positief over ons denkt. De zegen is een gebed om Zijn gunst en bescherming. [-]

Het is Zijn gunst die wordt uitgesproken – niet mijn wensen en verlangens voor haar. Dat zet je als ouder ook weer op de juiste plek. Wat die gunst inhoudt, is aan Jezus. Ik zie het handen opheffen niet als toverformule, maar wel als teken dat ze leeft onder Zijn beschermende handen.’

In het woord en het gebaar van de zegen wordt de liefde van God ons heel nabij gebracht. Met dat wonder kunnen we niet vanuit vanzelfsprekendheid omgaan. Wel mogen we Zijn zegen met verwachting ontvangen én doorgeven!

Verder lezen

• H.C. van der Meulen (2010). Zegen ons met Uw licht. Gezegend en tot zegen. Enschede: Willem de Zwijgerstichting.
• J. Westland (2007). Een hand boven je hoofd. Over zegenen in leer en leven. Heereveen: Groen