Sociale media wijzen op ‘crisis van de gemeenschap’

In een artikel in het Nederlands Dagblad betoogt Corina Nagel, deskundige op het snijvlak van onderwijs en theologie, dat mentoraat hier een belangrijke functie kan vervullen. In veel kerken is al een ‘buddy-systeem’, maar Nagel pleit ervoor dat jongeren deze buddy zelf kiezen, zodat er ook echt een klik is tussen mentor en jongere. Deze mentor kan een luisterend oor bieden en de jongere waar nodig van levenswijsheid voorzien.

‘Crisis van de gemeenschap’

Nagels voorstel lijkt me zeer waardevol. Toch denk ik dat mentoraat slechts een deel van de oplossing is, omdat het probleem meer omvat dan alleen het mentale welzijn van jongeren. Zoals zo vaak zijn jongeren de kanarie in de kolenmijn van de kerk. Hun problemen zijn een symptoom van wat ik een ‘crisis van de gemeenschap’ zou willen noemen.

Daar werd ik bij bepaald tijdens het lezen van Gemeinsames Leben, een boekje dat de beroemde Duitse predikant Dietrich Bonhoeffer schreef naar aanleiding van zijn ervaring op het seminarie van Finkenwalde. Daar leerden en leefden toekomstige predikanten van de Bekennende Kirche samen onder leiding van Bonhoeffer. Het boekje bevat wijze lessen, ook voor de minder intensieve vorm van samenleven in de ‘gewone’ christelijke gemeente.

‘Goede’ eenzaamheid

Bonhoeffer besteedt niet alleen aandacht aan de gemeenschappelijke elementen van de dag, maar uitdrukkelijk ook aan ‘de eenzame dag’. De eenzaamheid is niet alleen onvermijdelijk, maar ook noodzakelijk voor een gezond gemeenschapsleven. Eenzaamheid en gemeenschap zijn niet los van elkaar te verkrijgen. ‘Alleen als we in de gemeenschap staan, kunnen we echt alleen zijn, en alleen degene die alleen is, kan in de gemeenschap leven’, zo schrijft Bonhoeffer.

Zonder het vermogen om de stilte uit te houden en vruchtbaar te laten worden, verwordt de gemeenschap tot een vlucht voor de eenzaamheid, een plaats van ‘gezwets en verstrooiing’.

Het kenmerk van de ‘goede’ eenzaamheid, die bijdraagt aan de gemeenschap, is volgens Bonhoeffer het ‘zwijgen’, dat meer is dan de loutere afwezigheid van woorden. Het is de aarde waarin het Woord wortel kan schieten: tijd voor reflectie en bezinning, van bewustwording van waar het écht om gaat. Zonder dit vermogen om de stilte uit te houden en vruchtbaar te laten worden, verwordt de gemeenschap tot een vlucht voor de eenzaamheid, een plaats van ‘gezwets en verstrooiing’, in de woorden van Bonhoeffer.

Volgens hem is het dus noodzakelijk om bewust de eenzaamheid op te zoeken: stille tijd op geregelde momenten is onmisbaar.

Treffende omschrijving

Aan de andere kant zal de eenzaamheid ondraaglijk zijn wanneer je niet stevig geworteld bent in een gemeenschap. Je binnenkamer wordt dan een benauwende echokamer of, zoals Bonhoeffer het omschrijft, ‘een afgrond van ijdelheid, zelfingenomenheid en vertwijfeling’. Het leest, avant la lettre, als een treffende omschrijving van sociale media.

Het lijdt weinig twijfel dat ons vermogen om de eenzaamheid te verdragen, om te zwijgen, te luisteren en aandachtig te zijn, zienderogen is afgenomen. Potentieel ‘lege’ tijd wordt opgevuld, en sociale media zijn daarvoor het ideale hulpmiddel.

Dit onvermogen tot eenzaamheid gaat samen met een afbrokkeling van gemeenschappen: we zijn meer en meer op onszelf teruggeworpen. De druk die dat met zich meebrengt wordt door jongeren het sterkst ervaren.

Ook de kerk lijdt hieronder: vraag dat maar aan de jeugdouderlingen die hemel en aarde moeten bewegen om ieder seizoen weer voldoende vrijwilligers te vinden om het jeugdwerk draaiende te houden.

De gehéle kerk

Bonhoeffer laat zien hoe deze twee ogenschijnlijk tegengestelde fenomenen – ons onvermogen tot eenzaamheid en de afbrokkeling van gemeenschappen – nauw met elkaar samenhangen. Je zou immers zeggen dat wie niet alleen kan zijn, de toevlucht neemt tot anderen, waardoor gemeenschappen zouden moeten floreren.

Toch is het omgekeerde het geval: wie immers niet stevig geworteld is in de stilte, kan slechts oppervlakkige contacten aangaan. Echte verbinding vereist allereerst verbinding met jezelf – en met God. De vluchtige contacten via bijvoorbeeld sociale media vergroten eerder het gevoel van isolement. Je raakt verstikt in een ‘bubbel’ in plaats van de frisse lucht van de echte ontmoetingsplaats in te ademen.

Echte verbinding vereist allereerst verbinding met jezelf – en met God. De vluchtige contacten via bijvoorbeeld sociale media vergroten eerder het gevoel van isolement.

Mentale problemen onder jongeren zijn in elk geval deels het gevolg van het ontbreken van een echte gemeenschapservaring. De kerk zou bij uitstek de plek moeten zijn waar die ervaring gevonden wordt, maar dat is helaas (niettegenstaande al het goede dat er ook is) niet altijd het geval. Daarom ligt hier een verantwoordelijkheid voor de gehéle kerk.

Het geestelijke welzijn van jongeren kan niet worden gedelegeerd aan ouders, jeugdleiders, of mentoren, hoe belangrijk die ook zijn. Het vraagt aan alle gemeenteleden, van jong tot oud, enerzijds om het beoefenen van stilte, en anderzijds om betrokkenheid op de gemeenschap en elkaar.

Alledaagse leven

Daarmee zal de kerk meer en meer tegen de tijdgeest in moeten gaan. De kerk is immers, zoals Bonhoeffer sterk benadrukt, geen hoogverheven ideaal dat aan al onze verwachtingen voldoet. Medegelovigen zijn vaak lastig, kerkelijke structuren log, de muziek is niet naar onze smaak, kortom: samenleven is lang niet altijd een pretje. Onze innerlijke consument, die in onze maatschappij voortdurend wordt aangesproken en aangemoedigd, zegt dan: wegwezen!

Het is echter juist als we hierin volhouden, de lasten van de ander dragen en de minste zijn, dat we ontdekken dat de gemeenschap een door God gegeven werkelijkheid is, waarin ieder van ons door Christus is uitgekozen en geliefd. Zo’n gemeenschap bestaat niet bij gratie van flitsende activiteiten en het zoveelste actieprogramma. Die gemeenschap ontstaat in het alledaagse leven: de oprechte vraag als je elkaar tegenkomt, een handje helpen waar dat nodig is, trouw zijn op de plaats waar je bent.

 
Zo’n gemeenschap is een toevluchtsoord in een verkillende tijd, voor jong én oud. En daar is ieder lid voor nodig.

Tips voor gemeenschap

1. In zijn boek schrijft Bonhoeffer over dagelijkse vieringen met Schriftlezing, lied en gebed. Deze vieringen geven structuur aan de dag. Het is mooi om als gezin een dagelijkse ‘viering’ te hebben. Dit kan heel eenvoudig: een stukje uit de Bijbel lezen, een lied zingen en bidden met elkaar. Je kunt hierbij een dagboekje of een leesrooster gebruiken. Vaste gewoonten helpen je om het vol te houden.

 

2. Je kunt ook het jeugdwerk een meer ‘vierend’ karakter geven: samen openen met gebed, een lied, een moment van stilte. Je kunt bijvoorbeeld een kaars aansteken aan het begin van de bijeenkomst.

Om (met jongeren) over door te praten

1. We vinden het vaak moeilijk om tijd te vinden voor stille tijd, omdat er zo veel afleiding is. Denk je dat we elkaar hierbij kunnen helpen, en hoe dan?
2. Onderdeel zijn van de gemeente, betekent soms ook: het uithouden met elkaar, ook al is het niet altijd leuk. Vinden jullie het wel eens lastig of niet zo leuk in de kerk? Wat zou je dan kunnen helpen om het vol te houden?
3. Horen jongeren er helemaal bij in jullie gemeente? Waarom wel/niet, en wat zou er eventueel anders/beter kunnen?